برنامه ریزی درطراحی شهر اسلامی مدنیت اسلام را دراعصار تاریخ فریاد می زند
شاخص اصلی در معماری وشهرسازی اسلامی برنامه ریزی است
علیرضا مالمیر - نویسنده طنین یاس
"برنامه ریزی شهری" عبارت است ازمرزبندی وتعریف بهترین روش برای رسیدن به اهدافی معین وسپس برگزیدن این روش براساس معیارهای مشخص درچارچوب امکانات ومحدودیتهایی که عوامل بازدارنده شرایط جاری جامعه ،آن را تحمیل می کند.برنامه ریزی انواع و اقسامی دارد که ازآن جمله می توان به برنامه ریزی اقتصادی ،برنامه ریزی اجتماعی و عمرانی اشاره کرد.
برنامه ریزی شهری تمام امور طبیعی،فرهنگی،مسکونی،عمرانی واقلیمی متعلق به شهر را دربر می گیرد.علل واهداف پیدایش شهرهای اسلامی متفاوتند.برخی ازاین شهرها نخست به صورت اردوگاه های جنگی ظاهر شده وبه مرور زمان مراحل تکامل را طی کردند.مانند "بصره" ،"کوفه"،"فسطاط" و"قیروان " که چهره شهری به خود گرفتند.
برخی دیگر چون "شهر واسط" به منظور بهره گیری از انها به عنوان یک مرکز اداری ساخته شدند.تعدادی دیگر ازهمان ابتدا برای ایفای نقش پایتختی وبه عنوان نشانه ای از پیشرفت وتمدن ساخته شدند.مانند شهرهای "بغداد"،"قاهره"،"فاس" وبرخی دیگر ابتدا مناطقی بودندکه به عنوان پشتوانه استحکامی وبرای اموردفاعی مورد استفاده قرار می گرفتند. ناگزیر به مرورزمان مغلوب شرایط واوضاع واحوالی شدندکه انهارااز ان حالت به شهر تبدیل ساخت . شهرهایی مانند "رباط"،"مونستیر" و"مادرید" ازاین دسته بودند.
بعضی ازشهرها مثل "نجف" ،"کربلا"و"کاظمین"به دلیل برخورداربودن ازیک موقعیت دینی ومذهبی به صورت شر درآمدند.
مراحل برنامه ریزی شهرهای اسلامی بیانگر این مسئله است که تمامی جوانب امر مورد توجه و امعان بوده است.برای این کار نخست برنامه ریزی را ازمکانیابی آغازمی کردندومنظور از مکان یابی "موقعیت شهرورابطه ان با محیط اطراف "است.
درانتخاب موقعیت شهرهای اسلامی عواملی چند موثربودندکه طبیعت آنهاازشهری به شهر دیگر متفاوت بود به ویژه عواملی که مرتبط به ابعاد جنگی وسیاسی بودند.
اصول مدون در طراحی و برنامه ریزی شهر اسلامی
"آب" یک شرط اساسی درانتخاب موقعیت شهراست،زیرا زندگی با اب قدرت بقا می یابد.منابع تامین آب بسیارند. رودخانه ها به دلیل اینکه یک منبع مستمر وجاری به شمار می روندازاهم این منابع هستند.وفورآب یکی از اساسی ترین شرطهای مکان یابی برای شهرسازی به شمار می رود.
فراوانی اب بدین معناست که آب موجود بیش از نیازشهربوده تافرصت توسعه شهر دراینده میسروممکن باشد.همچنین باید منابع ابی به گونه ای باشدکه بتوان آنهارا به اسانی برای هدایت به تاسیسات شهری برنامه ریزی کرد.
شرط دوم امکان فراهم کردن "مایحتاج مردم" شهر است .که خلاصه وبلیغ ،ایده عنایت به مسایل اقتصادی دربرنامه ریزی شهری رامنعکس می کند.زیراپیش بینی و نحوه تامین غذای ساکنان یکی از ارکان اصلی حیات ،بقا واستمرار شهراست.شهرها برای تامین مایحتاجشان یامتکی به محصولات اقلیمی خودبودندویااین نیازهاراازطریق تجارت ومبادله کالا تامین می کردند.
ازاین رو روابط شهربا اقلیم خود وباسایر شهرهای طرف معامله ،رابطه ای اساسی برای دستیابی به این هدف بود.ازهمین جاست که بررسی وتحقیق شهرها بدون درنظر گرفتن اقلیمها وروستاهای پیرامون آن ،ناقص به شمار می رود.
همبستگی محکمی میان شهروروستاهای ان وجوددارد که مجموعه ای از کنش ها وواکنشهای فی مابین به وجود می ایدو روی هم رفته یک اقلیم متمایز راتشکیل می دهند.
ازاین رو مکان یابی غالبا مرتبط با اقلیم ،راه های تجاری مهمی که بتوانند نیازهای خودرا ازطریق آنها برطرف ساخته ومازاد تولید راصادرکنند؛ بوده است.بسیاری ازشهرهای اسلامی ازقبیل بغداد،قاهره باتکیه بردرامدهای اقلیمی مراحل تکامل وترقی راپشت سر گذاشتند.
"تجارت "ازجمله عوامل مهمی است که منشا پیدایش شهرهایی باویژگیها ومعیارهای خاص شد.ازهمین روست که بنای شهردرمسیر راههای اصلی ازاهمیت خاصی برخوردارشد.قرارگرفتن این موقعیت درمیان سایر مراکز مبادلات تجاری باعث می شدکه اقتصادآن شکوفا وزندگی ساکنان آن توام با آسایش وثروت باشد.
برنامه ریزی شهرهای ساحلی توجه به فراهم کردن اسکله های مناسب وقابل اطمینان برای پهلوگرفتن کشتی ها رادرپی داشت.برای مثال شهرساحلی "مهدیه "راازسنگ بسیار سختی بنانهادندوبزرگی آن به حدی بودکه دویست قایق می توانستنددرکنارآن پهلوبگیرند.
دردوسوی این اسکله دوبرج ساخته شده بودکه زنجیری آهنین ازمیان آنهامی گذشت.همچنین باراندازهایی راتاسیس کردندتاحمل ونقل کالاومسافربه راحتی صورت پذیردوشهرهایی چون بغداد و"عکا" برای جابه جایی مسافروکالا ازاین قبیل باراندازها استفاده می کردند.
شرط سوم برای مکان یابی "معتدل بودن مکان وهوای خوب" است.وجوداین شرط نشان می دهدکه مسلمانان درمکان یابی تاچه حدبرای آب وهوا واموری که به سلامتی وبهداشت آنها ارتباط دارد،اهمیت قائل بوده اند.
ازآنجاکه شهر، مظهری از اثرپذیری میان انسان ومحیط طبیعی پیرامون اوست، هوا نیز جزیی ازاین محیط به شمار می رود.درک اهمیت مکان یابی مسلمانان برای بنای شهرهای خود، بیانگر برخورداربودنشان ازیک فرهنگ پیشرفته است.حکام نیز برای یافتن مکانهایی که این شرط درانها فراهم بوده وازاب وهوایی مناسب برخوردارنداز دانشمندان یاری جسته وبا انها مشورت می کردند.
ازاین رو بهترین ناحیه سرزمین خودرامعین می کردندوسپس بهترین مکان آن منطقه راانتخاب کرده ومرتفع ترین مکان ساحل ها وکوهستان هارا که درجهت وزیدن بادشمال قرارداشتند بر می گزیدند وشهر مورد نظر را می ساختند.آنها می دانستند وزش باد شمال برای سلامتی بدن وصحت مزاج مفیداست.
لطافت هوا ازجمله ویژگیهایی به شمار می رود که جغرافیدانان مسلمان ضمن بیان محسنات شهرها بدان اشاره کرده وبرآن تاکید ورزیده اند.خوب بودن ویابد بودن هوای یک منطقه رابطه تنگاتنگی بامحدودیت وشیوع بیماری ها دارد.
"ابن خلدون" اهمیت هوادرمکان یابی را مورد اشاره قرارداده وبردوربودن ازهوایی ایستا که موجب تعفن اجساد وانتشار انواع تب هاست تاکید کرده ومی گوید: (اگرموقعیت شهر درمعرض جریان هواباشدوبادازشمال وجنوب آن مدام بوزد،عفونت هوا وبیماری حیوانات کاهش می یابد.)
کیفیت هوای یک شهر تاثیری مستقیم وفزاینده در"طراحی معماری شهراسلامی" داشت. همچنین این موضوع درطراحی خیابانها وجهت آنها نیز موثربوده است.
مسایل امنیتی ودفاعی شهرهای اسلامی باعث می شودتابه هنگام مکان یابی برای شهرسازی محدودیت هایی مطرح شودکه این دیدگاه ازعصری به عصری دیگر متفاوت بودوبستگی به میزان توانایی نظامی برای دفاع از شهروهمچنین میزان پیشرفت ابزارهای جنگی داشت.اوضاع وشرایط سیاسی وحالت جنگ ویا صلح نیز سهم مهمی درانتخاب مکان ومیزان برپایی استحکامات دفاعی داشت.
وظایف حاکمان در راستای برنامه ریزی برای شهراسلامی
پیدایش وتکامل شهراسلامی ازچندمحوراساسی برنامه ریزی نشات گرفته که درهشت شرط خلاصه شده است وحکاممی بایست به هنگام برنامه ریزی شهری آنها را مدنظر قرارمی دادند:
1-آب شیرین را به آن برسانند تا سیراب شود ودسترسی به ان به راحتی صورت پذیرد.
2-طول وعرض خیابانها وگذرگاه ها رادرست ارزیابی کنند تامتناسب بانیازمردم باشد.
3- مسجدجامع رادرمرکزشهربنانهدتابتوانند ازطریق آن باتمام ساکنان شهر آشناشوند.
4-تعداد کافی بازار برای ان پیش بینی کندتامردم احتیاجات خودراازنزدیک ترین نقطه محل سکونت خودتامین کنند.
5-میان قبایل مختلف فاصله ایجادکندوآنان راباهم دریک محله اسکان ندهدتا اضداد راکنارهم جمع نکرده باشد.
6-اگرخود(حاکم)نیز درآنجا سکونت می گزیند،وسیع ترین منطقه رادرحاشیه آن انتخاب کرده وخواص خودراازتمام جهات پیرامون خودسکنی دهد.
7-ازانجاکه تمام شهر حکم یک خانه رادارد،باید حصاری پیرامون ان بکشدتااز تعرض دشمنان مصون بماند.(تامین امنیت شهر)
8-به قدر رفع احتیاج ساکنان ازاهل علم وصنعت رابه ان انتقال دهدتا نیازهای ساکنان شهررابراورده سازند وکسی نیازی نبیندکه برای رفع این قبیل نیازمندیها به شهر دیگری برود.
باافزایش فعالیتهای تجاری وبرقراری روابط تجاری میان شهرهای اسلامی وشهرهایی که درخارج ازمرزهای حکومت اسلامی قرارداشتند،مسافرخانه های ویژه ای برای تجار خارجی تاسیس شد وحتی بعضی از این مسافرخانه ها به صورت نمایندگی ها و"کنسولگری های" کشورهای خارجی درآمدند.ولی درهرحال فرمان بردار احکام اسلامی بودند.
برنامه ریزی شیوه های معماری به روشنی تحت تاثیر اصول ومحورهایی قرارداشت که حاکم بربرنامه ریزی عمومی شهراسلامی بود. ازانجا که عوامل موثر درشیوه های معماری یکسان بود،اثارمعماری نیزبرحسب شکل ظاهر ونمای عمومی ازشباهت برخورداربودند. ولی ازنظر جزییات کارباتوجه به نوع بناهای عمومی واختصاصی ،اصلی وفرعی متفاوت بودند.همچنین جزییات برنامه ریزی متاثر ازاحکام فقهی اسلام بود.
این تاثیر بایک هماهنگی کامل که بررسیهای تفصیلی سبکهای معماری آن را مشخص واشکار می سازد باکلیات برنامه ریزی های عمومی همخوانی داشت.ماتوجه به این اصل رادرقرارگرفتن بازارهای شهر درخیابانهای اصلی مشاهده می کنیم تابدین وسیله مزاحمتی برای محله های مسکونی ایجاد نکنند.
همچنین صف بندی بازارهای شهرکه براساس آن هیچ صاحب تجارت ویا حرفه ای اجازه نداشت تامحل کسب خودرادرغیر ازبازارهای متعلق به صنف خوددایر کند واز این طریق برای سایر تجار ویااصحاب حرف مزاحمت ایجاد کند.
باتوجه به انچه گذشت محورهای اصلی وقوانین عمومی حاکم بر برنامه ریزی شهرهای اسلامی به گونه ای که ثابت کند،برنامه ریزی شهری دراسلام براساس اصولی معین وبرگرفته ازارزشهای والای دین اسلام بوده است،مشخص می شود.
قوانینی که با استفاده ازتجربیات تمدنهای گذشته نیازهای فردی واجتماعی ومادی ومعنوی مسلمانان رابراورده ساخته است.پیاده کردن این اصول باعث شد که تمام شهرهای اسلامی ازنوعی وحدت ترکیب برخوردار باشند که انها راازدیگر شهرها متمایزکند به ویژه که این اصول وقواعد درهمه شهرها بریک پایه واساس استواربوده است.
